بافت مرکزی قم؛ لزوم توجه به تاریخ و آینده شهر

کافی است صبح زود سری به بازار کهنه بزنید؛ بوی نان تازه از نانوایی‌های قدیمی، صدای فروشندگان که اجناس خود را با صدایی گرم تبلیغ می‌کنند، و پیرمردی که روی چهارپایه‌ای نشسته و خاطرات جوانی‌اش را برای عابران تعریف می‌کند، همه و همه شما را به دنیایی دیگر می‌برد. قم، به‌عنوان یکی از کهن‌ترین شهرهای ایران، دارای بافت‌های تاریخی منحصربه‌فردی است که نمایانگر معماری اصیل ایرانی-اسلامی است. این بافت‌ها شامل خانه‌های قدیمی، کاروانسراها، حمام‌های سنتی، و بازارهای سرپوشیده هستند که هرکدامشان جلوه‌ای از هنر و خلاقیت پیشینیان را به نمایش می‌گذارند. اما این فضاها فقط ساختمان‌هایی خاموش نیستند؛ هر خانه، داستانی از عشق، تلاش و زندگی در دل خود دارد.
بافت‌های تاریخی؛ شاهدان داستان‌های قدیمی
محله‌هایی نظیر چهارمردان، گذر امامزاده ابراهیم، و پیرمردان، نمونه‌های بارزی از این میراث بی‌همتا هستند. تصور کنید زنی سالخورده در یکی از خانه‌های خشتی این محله‌ها، هنوز هم قالی‌بافی می‌کند و رنگ و نقشه‌های روی صفحه چوبی «نقشه» را با دستان پرچین‌وچروک به نقش زیبا و لطیف قالی تبدیل می‌کند. یا کودکی که در حیاط یک خانه قدیمی با حوضی کوچک، کاغذباد (بادبادک) خود را آماده پرواز می‌کند. این بافت‌ها حامل روح جمعی و حافظه تاریخی مردم قم هستند؛ جایی که آیین‌ها، رسوم، و داستان‌های بومی شکل گرفته و نسل به نسل منتقل شده‌اند. زنده نگه‌داشتن این میراث، به معنای حفظ هویت فرهنگی و تاریخی ما است.
بافت‌های تاریخی قم، که شامل خانه‌های قدیمی، کاروانسراها، حمام‌های سنتی و بازارهای تاریخی است، می‌توانند به عنوان جاذبه‌های گردشگری بی‌نظیر عمل کنند. این بافت‌ها نه تنها یک بخش از هویت فرهنگی شهر را تشکیل می‌دهند، بلکه در ترکیب با اماکن مذهبی مانند حرم حضرت معصومه (س)، ظرفیت تبدیل شدن به موتور محرکه‌ای برای جذب گردشگران داخلی و خارجی را دارند. بهره‌برداری از این فضاها می‌تواند علاوه بر رونق گردشگری، فرصتی برای اشتغال‌زایی و تقویت اقتصاد محلی فراهم کند و به توسعه پایدار اجتماعی نیز کمک کند.
به باور صاحبنظران؛ بافت‌های تاریخی قم می‌توانند به‌عنوان جاذبه‌ای گردشگری، گردشگران داخلی و خارجی را به این شهر جذب کنند. وجود اماکن مذهبی مانند حرم حضرت معصومه (س)، همراه با این بافت‌های تاریخی، فرصتی بی‌نظیر برای توسعه گردشگری فرهنگی است. این امر نه تنها به تقویت اقتصاد محلی کمک می‌کند، بلکه موجب اشتغال‌زایی نیز می‌شود. بافت‌های تاریخی می‌توانند به‌عنوان بسترهای آموزشی و پژوهشی برای دانشجویان و محققان معماری و شهرسازی مورد استفاده قرار گیرند. این فضاها منابع زنده‌ای برای مطالعه شیوه‌های سنتی ساخت‌وساز، تکنیک‌های بومی، و مفاهیم معماری پایدار هستند. حفظ و احیای این بافت‌ها، می‌تواند الگوی مناسبی برای شهرسازی پایدار باشد. استفاده از مصالح بومی، طراحی‌های متناسب با اقلیم، و ارزش‌گذاری به فضاهای اجتماعی در این مناطق، نمونه‌های قابل اقتباسی برای سایر مناطق شهری هستند.
چالش‌ها و تهدیدات پیش‌روی بافت‌های تاریخی قم
به باور کارشناسان، اما با وجود تمام پتانسیل‌ها، بافت‌های تاریخی قم همچنان با تهدیدات جدی روبرو هستند. فرسودگی و تخریب این مناطق ناشی از تغییرات آب‌وهوایی، زلزله، و تخریب‌های غیرمجاز، آینده این گنجینه‌ها را در معرض خطر قرار داده است. توسعه بی‌رویه شهری و ساخت‌وسازهای جدید بدون در نظر گرفتن ارزش‌های تاریخی، باعث از بین رفتن هارمونی و اصالت این بافت‌ها شده است. روند تخریب و بی‌توجهی به این بافت‌ها ناشی از کمبود آگاهی عمومی و عدم همکاری میان نهادهای مختلف است. این مشکلات نه‌تنها هویت تاریخی قم را تهدید می‌کند، بلکه بر کیفیت زندگی و احساس تعلق شهروندان به سرزمینشان نیز تأثیر منفی می‌گذارد.
صاحبنظران بر این باورند که برای حفظ و بهره‌برداری صحیح از بافت‌های تاریخی قم، نیازمند برنامه‌ریزی جامع و هماهنگ هستیم. وضع قوانین دقیق برای حفاظت از این بافت‌ها و جلوگیری از تخریب‌های غیرمجاز باید در اولویت قرار گیرد. جذب سرمایه‌گذاری خصوصی و دولتی برای مرمت و بازسازی این بافت‌ها، می‌تواند نقش مؤثری در احیای آن‌ها ایفا کند. علاوه بر این، ارائه تسهیلات مالی و معافیت‌های مالیاتی به سرمایه‌گذاران می‌تواند انگیزه‌های بیشتری برای احیای این مناطق فراهم کند.
برگزاری کارگاه‌ها و نمایشگاه‌ها برای آگاه‌سازی مردم درباره ارزش‌های تاریخی این بافت‌ها و جلب مشارکت عمومی از دیگر اقدامات ضروری است. همچنین، دست اندرکاران تاکید دارند ایجاد مسیرهای گردشگری ویژه در بافت‌های تاریخی قم می‌تواند به جذب گردشگران و ایجاد درآمد پایدار برای این مناطق کمک کند. همکاری با جوامع محلی در فرآیند حفاظت و احیا نیز می‌تواند حس مسئولیت‌پذیری و تعلق به این میراث را در دل مردم تقویت کند.
۱۰۰ مکان تاریخی و ۴۰۰ اثر واجد ارزش
بافت‌های تاریخی قم، گنجینه‌ای بی‌بدیل از هنر، فرهنگ، و تاریخ این سرزمین هستند. هر آجر از دیوارهای این مناطق، قصه‌ای از گذشته و امیدی برای آینده در دل دارد. حفاظت از این میراث ارزشمند، وظیفه‌ای همگانی است که تنها با همکاری مردم، مسئولان، و نهادهای خصوصی محقق می‌شود. با استفاده از تجربیات موفق داخلی و خارجی و اعمال راهکارهای مؤثر، می‌توان آینده‌ای روشن برای بافت‌های تاریخی قم رقم زد.
بافت تاریخی ۳۱۵ هکتاری قم که در سال ۱۳۹۹ به تصویب رسید و ضوابط آن در سال ۱۴۰۰ ابلاغ شد، همچنان با چالش‌های متعددی روبرو است. از جمله این چالش‌ها می‌توان به مشکلاتی اشاره کرد که به دلیل اختلافات میان شهرداری، میراث فرهنگی و راه و شهرسازی برای ساکنان این مناطق ایجاد شده است. این اختلافات در نحوه اجرای ضوابط و تفاسیر متفاوت از قوانین، باعث پیچیدگی بیشتر وضعیت شده است.
با وجود پتانسیل‌های فراوان، بافت‌های تاریخی قم با چالش‌های جدی در زمینه فرسودگی و تخریب روبرو هستند. تغییرات آب‌وهوایی، زلزله‌ها، و تخریب‌های غیرمجاز تهدیدی جدی برای این مناطق به شمار می‌روند. از سوی دیگر، توسعه بی‌رویه شهری و ساخت‌وسازهای جدید که بدون توجه به ارزش‌های تاریخی صورت می‌گیرد، باعث تخریب هارمونی و اصالت این بافت‌ها شده است. اگر این وضعیت ادامه یابد، بافت‌های تاریخی قم ممکن است نه تنها زیبایی خود را از دست بدهند بلکه هویت تاریخی و فرهنگی شهر نیز در معرض خطر قرار گیرد.
به گفته مسوولان میراث فرهنگی قم، بیش از ۱۰۰ مکان تاریخی ثبت‌شده در این بافت وجود دارد که قدمتی بیش از یک قرن دارند و هر یک روایتگر بخشی از تاریخ این شهر هستند.
برخی کارشناسان میراث فرهنگی معتقدند که شهرداری قم تنها به حفظ "لکه‌های تاریخی" اعتقاد دارد و تمامی بافت تاریخی را به عنوان یک کل منسجم نمی‌پذیرد. این در حالی است که حفظ این میراث در قالب یک بافت تاریخی یکپارچه ممکن است و حفظ لکه‌های پراکنده نمی‌تواند هویت تاریخی قم را به طور کامل حفظ کند. این کارشناسان همچنین بر این باورند که ایجاد پارکینگ‌های لکه‌ای و توسعه خدمات نوین مانند امکانات درمانی و ایمنی، می‌تواند به بهبود وضعیت این مناطق کمک کند.
مسئولان میراث فرهنگی قم نیز پیشنهاد داده‌اند که خانه‌ها و بناهای تاریخی این شهر با کاربری‌های متنوعی مانند گالری‌ها، فروشگاه‌های صنایع دستی و دیگر فعالیت‌های اقتصادی گره بخورند. این امر می‌تواند به پویایی این مناطق و جلب توجه مردم و گردشگران کمک کند، مشابه آنچه در شهر یزد اجرا شده و به نتایج موفقیت‌آمیزی منجر شده است. به باور این مسئولان، دنیا به بافت‌های تاریخی به عنوان فرصت‌های ارزشمند می‌نگرد، نه تهدید. این موضوع به ویژه در قم که سالانه میزبان بیش از ۲۰ میلیون زائر است، می‌تواند نقشی کلیدی در توسعه اقتصادی و اجتماعی ایفا کند.
مجید متین‌فر، معاون شهرسازی و معماری شهرداری قم، در توضیح وضعیت موجود تاکید کرده که محدوده شهری قم ۱۳ هزار هکتار است که از این میزان، ۲ هزار و ۱۶ هکتار به سکونتگاه‌های غیررسمی، ۱۶۰۰ هکتار به بافت فرسوده و ۳۱۵ هکتار به بافت تاریخی اختصاص دارد که این بافت تاریخی در دل بافت فرسوده قرار گرفته است.
وی همچنین اظهار داشت که امکان کاهش محدوده بافت تاریخی به نصف مساحت کنونی آن وجود دارد. با این حال، عدم جذابیت فعلی این بافت‌ها باعث شده است که ساکنان تمایلی به سکونت در این مناطق نداشته باشند و محله‌ها به تدریج خالی از سکنه شوند یا محل سکونت اتباع خارجی شوند.
وی با اشاره به اقدامات انجام‌شده افزود: در بافت تاریخی و فرسوده قم، حدود ۴۰۰ اثر واجد ارزش ثبت‌شده وجود دارد. شهرداری قم طی سال‌های اخیر، از ۲۲ محور تاریخی ۱۷ محور را بازسازی کرده که شامل جداره‌سازی و کف‌سازی بوده است. همچنین، برای حفاظت از خانه‌های تاریخی، حریم مشخصی در نظر گرفته شده تا از وارد آمدن خسارت به این آثار جلوگیری شود. اما او تأکید کرد که ضوابط ساخت‌وساز فعلی در این بافت‌ها که تنها اجازه ساخت یک طبقه همکف بدون عقب‌نشینی را می‌دهد، برای مالکان جذابیت اقتصادی ندارد.
خانه‌ای در دل تاریخ
محمدرضا، مردی ۵۰ ساله، در یکی از خانه‌های قدیمی محله چهارمردان قم زندگی می‌کند. خانه‌ای با دیوارهای خشتی که قدمت آن به بیش از یک قرن می‌رسد. او از دوران کودکی‌اش در این خانه می‌گوید؛ زمانی که همراه پدر و مادرش در این محله زندگی می‌کرد و شب‌ها صدای اذان از مساجد اطراف به گوش می‌رسید. محمدرضا اکنون به عنوان یک پدر و کارگر ساده، با تمام سختی‌ها و فراز و نشیب‌هایی که در این سال‌ها داشته، همچنان در همان خانه قدیمی زندگی می‌کند. اما او همیشه دل نگران است. دیوارهای ترک خورده، سقف‌هایی که به زودی نیاز به تعمیر دارند و کوچه‌های تنگ و پر از گرد و غبار، همه این‌ها او را نگران می‌کند که شاید این خانه روزی فرو بریزد و چیزی از تاریخ و خاطراتش باقی نماند. با وجود همه این‌ها، هنوز هم هر شب که به خانه بازمی‌گردد، در دلش امید به حفظ این خانه و تاریخ آن را زنده می‌کند.
آزاده، زن جوانی است که چند سالی است در خانه‌ای قدیمی در محله امامزاده ابراهیم قم زندگی می‌کند. خانه‌ای که در گذشته خانه‌ای تاریخی بوده، اما حالا به دلیل فرسودگی و کمبود رسیدگی، دیگر جذابیتی ندارد. آزاده به همراه همسرش و دو کودک کوچک، سعی می‌کند زندگی را در این خانه قدیمی ادامه دهد. روزها در حیاط خانه می‌نشیند و به یاد دوران کودکی‌اش در چنین محله‌هایی، به بچه‌هایش بازی های محلی را یاد می‌دهد و با آنها بازی می‌کند. از کوچه‌های تنگ و باریک می‌گذرد و دلش برای زیبایی‌های گذشته می‌سوزد. با این حال، وقتی از مشکلات زندگی در این خانه‌ها حرف می‌زند، نگرانی‌اش از آینده را پنهان نمی‌کند. در این خانه‌های قدیمی، امکانات زندگی ساده است و هر روز باید با چالش‌های جدیدی روبه‌رو شود. آزاده معتقد است که این محله و خانه‌ها اگر به خوبی مرمت شوند، می‌توانند پناهگاهی برای نسل‌های آینده باشند، ولی در حال حاضر، تنها خاطره‌ای از روزهای خوش گذشته را برای او به ارمغان می‌آورند.
کارشناسان معتقدند: برای حفظ و احیای بافت‌های تاریخی قم، تنها اقدامات دولتی و رسمی کافی نیست. نیاز به همکاری همه‌جانبه میان مردم، مسئولان و نهادهای خصوصی و دولتی است تا این میراث ارزشمند به درستی حفظ شود. آگاه‌سازی عمومی در خصوص اهمیت این بافت‌ها و تقویت حس مسئولیت‌پذیری در میان شهروندان می‌تواند به مشارکت بیشتر مردم در فرآیند حفاظت کمک کند. این همکاری می‌تواند منجر به ایجاد الگوهای جدید برای مرمت و بهره‌برداری از بافت‌های تاریخی، به‌ویژه در زمینه‌های فرهنگی و اقتصادی شود.
حسین زنجیرانی، مدیرکل راه و شهرسازی قم، نیز با اشاره به برنامه‌های آتی برای ساماندهی این بافت‌ها گفت: با مخالفت میراث فرهنگی نسبت به طرح قبلی ساماندهی بافت تاریخی، اکنون طرح دیگری در حال مطالعه است. برای این منظور، یک مشاور جدید انتخاب شده و قرار است طی شش ماه آینده مطالعات و طرح نهایی برای ساماندهی بافت‌های فرسوده و تاریخی به تصویب برسد.
بافت‌های تاریخی قم، که هم‌اکنون شاهد فرسودگی و تهدیدات متعدد هستند، نه تنها بخش مهمی از تاریخ و هویت فرهنگی این شهر به شمار می‌روند، بلکه به‌عنوان گنجینه‌ای بی‌بدیل، پتانسیل بالایی برای توسعه اقتصادی، فرهنگی و گردشگری دارند. اگرچه مشکلاتی نظیر فرسودگی بناها، اختلافات اجرایی و کمبود منابع برای احیای این بافت‌ها وجود دارد، اما می‌توان با برنامه‌ریزی دقیق و همکاری تمامی نهادهای مربوطه، این معضلات را برطرف کرده و از این گنجینه‌های تاریخی بهره‌برداری مطلوبی داشت. بهره‌گیری از تجربیات موفق در دیگر شهرهای تاریخی ایران و دنیا، از جمله استفاده از خانه‌های تاریخی برای کاربری‌های مختلف فرهنگی و اقتصادی، می‌تواند راهگشای آینده‌ای روشن برای بافت‌های تاریخی قم باشد. در نهایت، حفاظت و احیای این بافت‌ها نه تنها وظیفه‌ای فرهنگی و تاریخی، بلکه فرصتی برای توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی است که می‌تواند به هویت و شکوفایی این شهر در آینده کمک کند.
در ادامه، اهمیت همکاری مردم، مسئولان و نهادهای خصوصی و دولتی در فرآیند حفظ و احیای بافت‌های تاریخی قم بیش از پیش نمایان می‌شود. با مشارکت فعال شهروندان و تأکید بر آگاه‌سازی عمومی، می‌توان حس مسئولیت‌پذیری را در دل مردم تقویت کرد و آنان را به ارزش‌گذاری و حفاظت از این میراث تاریخی ترغیب نمود. همچنین، ایجاد مسیرهای گردشگری ویژه در بافت‌های تاریخی قم می‌تواند به جذب گردشگران داخلی و خارجی کمک کرده و در کنار آن، فرصت‌های اشتغال و درآمد پایدار برای ساکنان این مناطق ایجاد کند.
در نهایت، یکی از چالش‌های اصلی پیش‌روی بافت‌های تاریخی قم، نبود ساماندهی و مرمت اصولی این مناطق است که علاوه بر حفظ هویت تاریخی، موجب افزایش جذابیت این بافت‌ها برای زندگی و گردشگری خواهد شد. اجرای طرح‌های دقیق برای بازسازی و بهبود شرایط زندگی در این مناطق و ایجاد امکانات رفاهی و زیرساخت‌های لازم می‌تواند محله‌ها و بناهای تاریخی را به مکان‌های جذاب و پویا تبدیل کند، بدون آنکه آسیبی به هویت و ویژگی‌های تاریخی آن‌ها وارد آید.
در مجموع، با برنامه‌ریزی هوشمندانه، استفاده از ظرفیت‌های موجود و همکاری همه‌جانبه، می‌توان بافت‌های تاریخی قم را از تهدیدات موجود نجات داده و به عنوان یک مزیت و فرصت برای آینده شهر بهره‌برداری کرد. این میراث ارزشمند می‌تواند نه تنها هویت تاریخی و فرهنگی شهر قم را حفظ کند، بلکه به عنوان موتور محرکه‌ای برای توسعه پایدار اجتماعی، اقتصادی و گردشگری عمل نماید.
در همین حال، انتخاب دولتی باورمند به ضرورت های توسعه و کار کارشناسی و همچنین استانداری که تجربه و سابقه طولانی در زمینه اجرای طرح های بزرگ عمرانی و .. دارد، این امیدواری را تقویت می کند که با یک همدلی و هم افزایی در سطح مدیریتی استان و نیز کمک نهادهای پشتیبان ملی، چالش ها و معضلات پیش روی شکوفایی بافت تاریخی قم هر چه بیشتر و زودتر برطرف شود.